“Wszystkie religie są prawdziwe, niezależnie od tego jak przeciwne sobie wydają się być. Są to różne symbole tej samej rzeczywistości”

 Fernnado Pessoa

Podstawą scenariusza są teksty jednego z największych pisarzy europejskich XX wieku, Portugalczyka Fernando Pessoi (1888 – 1935), znanego w Polsce głównie z “Księgi niepokoju”. Pessoa publikował pod swoim nazwiskiem, a także pod nazwiskami powołanych przez siebie do życia fikcyjnych postaci, które nazwał heteronimami: Alberto Caeiro, Ricardo Reis i Alvaro de Campos. Istnieje pogląd, iż Pessoa zatracił własną osobowość, obdzielając nią troje całkowicie różnych heteronimów.  W   lizbońskiej cafe Brasileira można się zresztą  przysiąść do  Pessoi (wyrzeźbionego w brązie).

Reżyserem spektaklu jest Joao Brites, z obchodzącego właśnie swoje XXX-lecie Teatro O’Bando (który jest jednocześnie organizacją wiodącą w tym przedsięwzięciu).  Od premiery do chwili obecnej spektakl był zagrany ok. 30 razy w Lizbonie, Palmelii i Porto, ciesząc się niesłabnącym zainteresowaniem publiczności i otrzymując bardzo dobre recenzje prasowe. W czerwcu spektakl pokazany został na festiwalu Magic – Net w Cork (Irlandia), w lipcu odbyła się premiera szwajcarska w Zurichu, we wrześniu niemiecka w Berlinie.

Troje aktorów wciela się w postacie: zakonnicy, muzułmanki i żyda. Spotkanie między nimi, to spotkanie trzech religii: katolicyzmu, islamu i judaizmu. Każdy z bohaterów ma swoje pudełko, które jest jego światem. Każdy z nich wypowiada te same słowa, ale w innym języku.

Jak mówi diabeł w opowiadaniu Fernando Pessoi pt. Diabelskie godziny: “wszystkie religie są prawdziwe, mimo przeciwieństw jakie w nich widzimy. Są różnymi symbolami tej samej rzeczywistości, są jak to samo zdanie wypowiedziane w różnych językach”. I właśnie te same słowa możemy usłyszeć w przedstawieniu “Diabelskie godziny”, w reżyserii Joao Britesa, prezentowanym w Teatrze Narodowym w Lizbonie.

 Spektakl “odsłania mało znaną stronę twórczości Fernando Pessoi”, jak mówi wydawca tekstów krytycznych poety- Teresa Rita Lopes, która badała i dokonała montażu tekstów poety, tych podpisywanych własnym nazwiskiem, jak i tych wydanych pod pseudonimami: Alberto Caeiro czy Álvaro de Campos. Jak mówi Teresa Rita Lopes, ta sztuka pozwala nam odkryć Pessoe jakotwórcę religijnego, który głosi religię bez Boga

Wybór okazał się niespodzianką. Reżyser nie wiedział wcześniej, że Pessoa poświęcił aż tyle tekstów kwestii religii. “Pierwsza wersja sztuki była płytka. Dopiero z pomocą Teresy odkryłem w poecie wiele idei, z którymi sam się identyfikuję, pomimo, że jestem ateistą. On mówi nam o braku możliwości komunikacji, o sporze, o tolerancji”. Według Teresy Rity Lopes, sztuka daje możliwość odkrycia nieznanego oblicza Pessoi. “Jeszcze jako młody człowiek, mówił że chce stworzyć religię bez Boga, której misją będzie zabicie ‘trójgłowego smoka’- fanatyzmu, tyranii i braku tolerancji.“

W “Diabelskich godzinach” dialogi w języku portugalskim, tureckim i polskim, przeplatają się i krzyżują, powtarzając się w różnych kontekstach ponieważ, jako mówi Brites -“chciał pokazać, że wszystkie religie w zasadzie sprowadzają się do tego samego zdania. Zamiar był również takie, żeby spektakl mógł być rozumiany w trzech językach”, jako że będzie pokazywany w Polsce, Irlandii, Szwajcarii i Niemczech.

“Postanowiłem wybrać aktorów, którzy mieli kontakt z różnymi religiami i kulturami, tak przez wychowanie, rodzinę czy kraj, z którego pochodzą. Aktor, który gra na scenie sam nad sobą sprawuje egzorcyzmy. Chciałem, aby postacie obarczone były odpowiednim ciężarem.” Wyzwanie podjęła Portugalka, Maria Joao, która gra katoliczkę, Kurdyjka Dilek Serindag, która wciela się w postać Muzułmanki (a należąca do niemieckiej grupy Carrousel Theater), oraz aktor z krakowskiego Teatru Mumerus, Jacek Milczanowski, który gra Żyda.

Na scenie pojawiają się też inne postacie: Diabeł, Maria, Salome i Pasterz, w które wcielają się trzej bohaterowie, malując twarze na kolor czarny lub czerwony. I tak, każda z postaci inscenizacji mnoży swoje prawdziwe alter-ego, aby poznać światy innych. Bo religia, w wymiarze matematycznym, jest jak równanie, które może być dynamicznym rozwiązaniem w spotkaniu z drugim światem. I tak, na końcu, każdy z bohaterów, w swoim języku wypowiada słowa: “błogosławiony niech będę ja, za wszystko czego nie wiem.”

Sara Gomes

Jornal Publico, czwartek, 26 lutego 2004

Każda z postaci mieszka w swojej drewnianej skrzynce, która jest jej domem, jej przeszłością. Każda z postaci ma też mniejszą skrzynkę, która wydaje dźwięki, takie jak na przykład płacz małego dziecka. Każda z postaci w ciągu przedstawienia otrzymuje różne zadania i pełni różne funkcje. Kilka zdań wypowiedzianych w języku angielskim to rodzaj gry. Aktorzy malują swoje twarze i ręce odpowiednio do tego, w jakie postacie się wcielają. Podstawowym założeniem było stworzenie różnych obszarów percepcji, aby “to wszystko pozostało w pamięci”.

Susana Ribeiro Martins

Jornal de Letras – 03.03.04